Teksten
Traditioneel laat men de prehistorie eindigen met de komst van de Romeinen, omdat we van dan af kunnen beschikken over geschreven bronnen. De teksten zijn echter weinig talrijk en gedetailleerd. Bovendien hebben ze vaak een ideologische achtergrond en zijn dus tendentieus van karakter. Grondboringen en opgravingen hebben veel meer gegevens over West-Zeeuws-Vlaanderen opgeleverd. De archeologie blijft dus de belangrijkste informatiebron.

Onder de keizer van Rome
In de jaren vijftig voor Chr. wist Julius Caesar door een combinatie van geluk, een uitgekookte politiek van verdelen, paaien, manipuleren en vooral onmenselijk geweld en massamoord Gallië (Frankrijk, Belgie, Zuid-Nederland en Duitsland ten westen van de Rijn) te veroveren. Onder de eerste keizer, Augustus (27 voor Christus – 14 na Christus), werd Gallië bestuurlijk heringericht in grotere provincies en kleinere districten. De rijksgrens had in West-Europa natuurlijke grenzen: de kust en de Rijn. In de meest kwetsbare provincies, die aan de Rijngrens, werden garnizoenskampen en -steden gelegerd. De omgeving van Aardenburg behoorde tot de provincie Belgica en het district van de Menapiërs (Civitas Menapiorum).

In de periode daarna namen de inwoners geleidelijk de Romeinse materiële cultuur over - overigens met behoud van veel voorromeinse leefgewoonten en opvattingen. Evenals elders is in de eerste en vooral de tweede eeuw ook in de kuststreek de bevolking gestaag toegenomen. Veel is daarvan niet meer bewaard gebleven, eigenlijk tot op heden alleen munten en aardewerkscherven, bijvoorbeeld bij Breskens, Sluis en Aardenburg.

Bouwprogramma
In de tweede eeuw had de Zeeuwse en Vlaamse kuststreek een civiel karakter – soldaten waren er niet of nauwelijks. Dat veranderde in het laatste kwart van de tweede eeuw. Rond 173, ten tijde van de regering van keizer Marcus Aurelius (161-180), werd de provincie Belgica vanuit zee aangevallen door Chaucische krijgers uit Noord-Germanië (Noord-Duitsland). Met veel moeite wist het Romeinse bestuur de aanvallers te verdrijven. Binnen korte tijd werd daarna een grootschalig bouwprogramma opgezet, dat voorzag in de aanleg van een reeks forten (castella) langs de Noordzeekust van Boulogne tot de monding van de Rijn. Een van de forten werd gebouwd te Aardenburg. Het castellum van Aardenburg (voltooid tegen 180 - in een recordtijd dus) moet een van de grotere geweest zijn. Hier kunnen wel rond de 500 soldaten gelegerd zijn geweest, zowel infanteristen als ruiters. Het Aardenburgse castellum lag op de al genoemde heuvelrug, naast een riviertje, mogelijk genaamd de Rudanna. Bij het fort ontstond al snel een kampdorp (vicus). De naam van de nederzetting luidde mogelijk Rodanum.

Oudste plaats- en oudste waternaam
De naam Aardenburg is via de (middeleeuwse) naamvorm Rodenburg rechtstreeks van deze Keltisch naam afgeleid. Het is de oudste plaatsnaam van West-Zeeuws-Vlaanderen en vermoedelijk een van de oudste van de Nederlanden.

De naam Schelde is ouder. Hij wordt genoemd door Caesar als Scaldis. Uit taal, woord- en naamvergelijkingen heeft men afgeleid dat de naam vermoedelijk teruggaat tot het tweede millennium voor Christus. De rivier stroomde bij Antwerpen naar het noorden, boog onder het huidige Tholen naar het westen en mondde tussen Noord-Beveland en Schouwen in de Noordzee. Een Westerschelde en een scheiding tussen dus West-Zeeuws-Vlaanderen en Zuid-Beveland-Walcheren bestonden in de Romeinse tijd dus nog niet.

Losse vondsten
Over de vicus, waar burgers woonden, weten we niet zoveel, omdat vooral delen van het castellum zijn opgegraven. Gezien de verspreiding van de vondsten mag rekening gehouden worden met een aanzienlijke grootte en een nederzetting met meerdere honderden inwoners.

De komst van zoveel Romeinen heeft behoorlijk wat impact op de streek gehad: de bevolking nam toe, de handel groeide, nieuwe gronden werden in cultuur gebracht, enz. Er waren nauwe handelsbetrekkingen met de rest van de Scheldestreek, Engeland, het Rijnland, Frankrijk en zelfs Zuid-Spanje. Die handel vond plaats via de landwegen van Aardenburg naar het zuiden en oosten en via het riviertje de Rudanna dat uitmondde in de Noordzee. Ook elders in West-Zeeuws-Vlaanderen moet er bewoning geweest zijn. Losse vondsten zijn bijvoorbeeld bekend in de vorm van onder andere munten, aardewerk en bewoningssporen. Maar in vergelijking met Aardenburg is dat toch maar gering. Boerderijen of kleine nederzettinkjes zijn later verspoeld of liggen nog te wachten op herontdekking.

Binnenlandse onrust
Vanaf de jaren twintig van de derde eeuw kreeg de Romeinse rijksleiding in toenemende mate te kampen met ernstige en zelfs bijzonder ernstige problemen, zowel binnenlands (troonstrijd) als buitenlands (invallen). In verband hiermee was er dringende nood aan soldaten. Vermoedelijk tegen 225, of misschien al eerder, werd de militaire bezetting van Aardenburg dan ook sterk ingekrompen en elders ingezet.

Later, rond 260, werd het castellum weer even herbezet. De Romeinen moeten in de periode daarna Rodanum langzaam maar zeker ontruimd hebben  Daarbij heeft ook een grote inval vanuit zee rond 273 een rol gespeeld. Aardenburg werd bij de inval gedeeltelijk geplunderd en platgebrand. Wegens militaire onveiligheid, economische problemen en omdat het gebied ten noorden van Aardenburg door doorbraken in de strandwal en bodemdaling geleidelijk onder water kwam te staan. Voor of rond 300 (het precieze jaartal weten we niet) hebben de Romeinen Aardenburg definitief opgegeven en verlaten. Mogelijk zijn de muren van het castellum daarbij omver getrokken, om te voorkomen dat het fort gebruikt zou gaan worden als een uitvalsbasis voor vijandelijke, Germaanse soldaten.

Een steeds leger land
Uit de laatste tijd van de Romeinse bewoning, de vierde eeuw, zijn enkele, toevallige vondsten in Aardenburg gedaan, vooral in het hoger gelegen castellum. Er moeten nog altijd wel mensen in Aardenburg gewoond hebben, maar meer dan een paar zullen het er niet geweest zijn. Van elders in West-Zeeuws-Vlaanderen weten we bijna niets. Vondsten uit deze periode ontbreken. Het land en de omstandigheden waren te onvriendelijk voor grootschalige vestiging.   

Meer kennisbronnen
De laatromeinse tijd gaat naadloos over in de middeleeuwen. Gewoonlijk laat men die beginnen in 500 en eindigen in 1500. Natuurlijk zijn de overgangen tussen de Romeinse tijd en de middeleeuwen enerzijds en tussen de middeleeuwen en de nieuwe tijd anderzijds geleidelijk. In wezen gaat het dus om “symbolische” data. Een belangrijk verschil met de prehistorie en de Romeinse tijd is dat er naarmate de middeleeuwen vorderen steeds meer geschreven bronnen over West-Zeeuws-Vlaanderen beschikbaar komen, eerst nog betrekkelijk weinig en in het Latijn, later, vanaf de dertiende eeuw steeds meer in de volkstalen, het Nederlands en Frans. Daarnaast is de archeologie ook voor deze periode nog steeds een belangrijke bron van kennis.

Franken
In de vroege middeleeuwen behoorde West-Zeeuws-Vlaanderen tot het Frankische rijk. Het volk van de Franken had de heerschappij in Frankrijk en de Zuidelijke Nederlanden van de Romeinen overgenomen. In Wset-Zeeuws-Vlaanderen hebben zij niet over veel mensen geregeerd, omdat de streek nagenoeg onbewoond was. De strandwal achter de kust was op meerdere plaatsen doorbroken en grillige geulen reikten tot diep in het binnenland. Bij elke vloed liep het land daarom onder.

Sincfala, Honte en Schelde
Een van de breedste geulen, eigenlijk een zee-inham, was de Sincfala. Twee stromen liepen vanuit dit estuarium naar het zuiden en naar het westen. De westelijke stroom heeft zich onder invloed van watervloeden in de loop van de tijd verbreed en maakte vermoedelijk in de tiende eeuw contact met de Schelde (deze aanvankelijk smalle waterweg stond in de middeleeuwen bekend als de Honte). De zuidelijke stroom reikte tot aan Brugge, maar is in de middeleeuwen juist versmald, onder andere vanwege menselijke bemoeienis als bedijkingsactiviteiten. De bereikbaarheid is daardoor steeds noordelijker komen te liggen: in de elfde eeuw Brugge, in de dertiende eeuw Damme en in de veertiende eeuw Sluis.

Herders, schapen en abdijen
In de zesde-zevende eeuw verzandden de kleinere geulen allengs en slibde de grond langzaam maar zeker op. Er ontstonden schorren met permanente vegetatie. Dat gebied was uitermate geschikt voor grazende schapen, die zowel vlees en melk lever¬den als  wol opbrachten. Herders zwierven met hun kudden door het land en begonnen zich tijdelijk te vestigen op hoger gelegen delen. Er werden stellen, kleine heuveltjes, opgeworpen met in het midden een put voor de opvang van zoet regenwater. De Frankische koningen schonken stukken land aan heren. die diensten voor hun verrichten. Ook enkele West- en Oost-Vlaamse abdijen, zoals Sint-Baafs en later ter Doest, ter Duinen, Sint-Pieter en Boudelo kregen uit dank voor hun steun of uit vroomheid grond. Men maakte een begin om deze woeste gronden te ontginnen. Er kwamen weer kleine boerderijen. Er ontstonden kleine buurtschappen. West-Zeeuws-Vlaanderen raakte weer wat bewoond. De meeste bewoners kwamen uit het zuiden.

Predikers
In deze tijd heeft het christendom zich in West-Zeeuws-Vlaanderen gevestigd. Het geloof werd meegebracht door de nieuwe bewoners. Ook vanuit het hof en de abdijen werd het geloof uitgedragen. In later tijd begonnen verhalen de ronde te doen over zendelingen die door een combinatie van charisma, geloofsijver en mirakelen de (weinige) bewoners plotseling tot Gods ware geloof hadden weten te bekeren. Dit waren onder andere Amandus uit Gent, Ursmarus en Eligius. Zij hadden allen een sterke band met de Frankische koningen. In werkelijkheid zal de kerstening van West-Zeeuws-Vlaanderen een geleidelijk proces zijn geweest van anonieme wereldlijke heren, monniken en migranten.

Noormannen
Dit proces van ‘herkolonisatie’ leek te stokken in de tijd van de Noormannen, de negende en tiende eeuw. Uit die tijd zijn er erg weinig geschreven bronnen en archeologisch materiaal. Ook sporen van nederzettingen zijn er nauwelijks. Wel is er in West-Zeeuws-Vlaanderen een prachtig voorbeeld van een zogenaamde ringwalburg: in Oostburg. Dat is een versterking, opgericht tegen invallen van Noormannen. Andere versterkingen lagen onder andere in Oudenburg, Brugge, Middelburg en Souburg.

Het centrale gezag zakte in de loop van de negende eeuw overal in West-Europa in – de koning had alleen in theorie nog iets te zeggen. Ook in het Vlaamse kustgebied had hij niet veel macht. De versterkingen zijn dan ook vooral opgericht op initiatief van abdijen en lokale heren. De lokale heer in West-Zeeuws-Vlaanderen was de graaf van Vlaanderen. Hij had een groepje strijders om zich heen verzameld, die zijn bevelen volgden. Dezen zouden later uitgroeien tot de Vlaamse adel.

West-Zeeuws-Vlaanderen verdeeld
Het Frankische rijk werd in deze tijd verdeeld in een Oost-Frankisch en een West-Frankische rijk. Oost-Frankië werd het latere Duitsland, West-Frankië Frankrijk. De grens liep dwars door Vlaanderen en ook door Zeeuws-Vlaanderen.

In het westelijke deel was de graaf onderhorig aan de Franse koning; dit deel heette Kroon-Vlaanderen
In het oostelijke deel was de Vlaamse graaf leenplichtig aan de Duitse keizer; dit deel heette Rijks-Vlaanderen. De grens liep tussen Biervliet en IJzendijke. Biervliet en Oost-Zeeuws-Vlaanderen behoorden dus tot Rijks-Vlaanderen, het gebied ten westen daarvan tot Kroon-Vlaanderen.

De positie van de Duitse keizer is altijd nogal zwak gebleven. Hij heeft in Midden- en Oost-Zeeuws-Vlaanderen alleen in naam iets te zeggen gehad. De Franse koning daarentegen werd in de loop van de middeleeuwen steeds machtiger en hij heeft een paar keer geprobeerd om de Vlaamse graaf uit te schakelen om het rijke Vlaanderen (dus ook West-Zeeuws-Vlaanderen) direct onder zijn controle te brengen. Dat is uiteindelijk niet gelukt. Vlaanderen is daardoor een min of meer zelfstandig gewest gebleven.

Bouwwoede
Er werd veel gebouwd: tientallen kerken, kloosters, kapellen, huizen en publieke gebouwen werden in de twaalfde tot veertiende eeuw opgericht. Daarbij werd gebruik gemaakt van de nieuwste technieken en ze werden gebouwd in de modernste stijlen. Tot ongeveer 1200 was de overheersende bouwstijl het Romaans, daarna kwam de gotiek in de mode. De kerken werden aan de buitenzijde gedecoreerd met ornamenten en beeldhouwwerken, vooral bij de hoofdingang. Het interieur werd gestoffeerd met kostbare en fraaie kapellen, meubilair, retabelen, beelden en andere kerkschatten. De muren waren beschilderd met religieuze voorstellingen. Voorname geestelijken, machtige bestuurders en rijke handelaars lieten zich in de kerk begraven worden en versierden hun laatste rustplaats met fijn-gekapte stenen zerken, beschilderde graven en grafmonumenten.

De gelden voor dit alles kwamen van de opbrengsten uit de bezittingen van de desbetreffende kerk, van subsidies van andere religieuze instellingen, maar vooral van schenkingen van de stad, gilden en particulieren.

Vrijwel alles uit die tijd is verloren gegaan. Alleen in bepaalde delen van enkele kerken en gebouwen, waarvan de Sint-Baafskerk in Aardenburg en het belfort in Sluis de grootste zijn, is nog iets te zien uit deze tijd. Zij geven slechts een zeer beperkt beeld van de toenmalige bouwwoede en de architecturale en artistieke rijkdommen.

Spanningen (on)beteugeld
De bevolkingsstijging en de economische en culturele bloei hadden ook hun keerzijde. De sociale spanningen namen toe, de maatschappelijke verdeeldheid was groot. Rechtsongelijkheid, machtsmisbruik en excessief geweld waren een alledaags verschijnsel. Geweld tegen vrouwen was, met een beroep op de traditie en de bijbel, volledig geaccepteerd. Familie-eer en persoonlijke trots telden erg zwaar. Vetes, eerwraak, ontvoeringen, moord kwamen veel voor.

De stadsbesturen probeerden deze te beteugelen door een strikte regulering van wat wel en niet mocht. Middeleeuwse verordeningen, zoals we die kennen uit bijvoorbeeld Sluis, Biervliet en Aardenburg, zijn niet zelden zo gedetailleerd als de onze. Bij gebrek aan een deugdelijk politieapparaat was ordehandhaving echter een constant probleem. Veel bleef (gewild en ongewild) onbestraft. Criminaliteit werd effectiever beteugeld door sociale en vooral familiale controle.

Misdaden werden meestal bestraft met een boete door een schikking met de baljuw (de vertegenwoordiger van de graaf in de stad) of een veroordeling door de rechter. Aan het einde van de middeleeuwen werd het politie- en gerechtelijk apparaat uitgebreid. Tegelijk werd de overheid autoritairder, de straffen strenger, maar werd bij veroordelingen ook meer rekening gehouden met persoonlijke omstandigheden.

Twisten, oorlog en plunderingen
De steden waren het toneel van partijtwisten. De grote metropolen Brugge en vooral Gent kwamen regelmatig in opstand tegen de graaf en eisten van de West-Zeeuws-Vlaamse steden deelname hieraan op straffe van plundering. Gedurende de twaalfde tot vijftiende eeuw waren er zeer regelmatig invallen van Zeeuws-Hollandse, Franse en Engelse troepen.

Oorlogen leidden altijd tot plundering van het platteland, het platbranden van boerderijen, roof van producten. De belegering van een stad ging gepaard met honger en de uitbraak van besmettelijke ziekten. Op een inname volgde traditiegetrouw drie dagen roof, verwoesting, verkrachting, marteling en doodslag door de afgestompte, losgelagen soldaten.

Brand en pest
Veel mensen, dicht op elkaar wonend, vormden een gevaar voor de veiligheid en gezondheid. Een klein vonkje in een keuken door onoplettendheid kon een huis, een straat, een hele stadswijk in lichterlaaie zetten (zoals Sluis in 1383).

Van een geregelde gezondheidszorg was, op enkele hospitalen in de steden na, geen sprake. Nogal wat mensen leden aan besmettelijke ziekten als lepra en melaatsheid. De stadsbesturen probeerden het gevaar voor verspreiding vooral te beperken door de zieken sociaal uit te sluiten. Zij mochten alleen op bepaalde tijdstippen in de stad komen en moesten hun aanwezigheid voortdurend kenbaar maken met speciale kledij en geluiden (bijvoorbeeld geroep en ratels).

In 1348 brak een extreem dodelijke pestepidemie uit die heel Europa trof en ook West-Zeeuws-Vlaanderen vele dodelijke slachtoffers moet hebben bezorgd (al zijn daar weinig regionale gegevens over bekend). In de eeuwen daarna bleef de pest op onverwachte momenten de kop opsteken, niet meer op zo’n enorme schaal als in het midden van de veertiende eeuw, maar nog steeds even verradelijk als dodelijk.

Geweld, oproer
Een kleine weersverslechtering kon direct voor misoogsten zorgen en de aanvoer van primaire levensmiddelen afsnijden. Prijsstijgingen en voedseltekort waren nooit ver weg. Bij elke nieuwe oorlog verwachtte de Franse koning, de Vlaamse graaf of het stadsbestuur geld – geld dat overgeslagen werd op de inwoners. De kerk wenste eveneens financiële steun, bijvoorbeeld voor de bouw van een nieuwe kapel. Ook deze belastingen konden een stad (niet zelden letterlijk) snel in vuur en vlam zetten. Door grote stands- en klassenverschillen, eer, trots en onwil om te onderhandelen konden arbeidsconflicten nog al eens uitmonden in oproer en tegengeweld door de stadsregering. Deze algemeen-Vlaamse verschijnselen kwamen ook in de West-Zeeuws-Vlaamse steden voor. Over al dit onrecht en deze gewelddadigheden in het West-Zeeuws-Vlaanderen uit die tijd zou een dik boek te vullen zijn.

Economische knevelarij
Een ander type vijandschap was de economische concurrentie, die geregeld uitmondde in heftige conflicten en strijd. Brugge domineerde de steden in zijn gewest, het Brugse Vrije. Voor veel producten gold dat deze eerst naar Brugge moesten om daar als eerste verhandeld te worden. Pas daarna mochten ze naar de kleinere stadjes. Zo begon de grootstad de West-Zeeuws-Vlaamse steden rond 1300 economisch te knevelen en uit te schakelen.

Een kwetsbaar land
Het ingerichte landschap van West-Zeeuws-Vlaanderen werd kwetsbaarder voor calamiteiten en vereiste permanente zorg. Slecht onderhoud of foutief uitgevoerde waterstaatswerken konden leiden tot overstromingen en landverlies. Op meerdere plaatsen in de veertiende eeuw begonnen zich door verkeerd en te intensief grondgebruik uitputtingsverschijnselen voor te doen. Turfsteken en zoutwinning, het zogenaamde darinkdelven, hadden tot een gevaarlijke verlaging van de bodem tot gevolg. Door opslibbing, dichtslibbing, verzanding van waterwegen enerzijds en de ontwikkeling van bredere en diepere schepen anderzijds werden steden in het binnenland slechter bereikbaar. Open zeehavens kregen geleidelijk een voorsprong.

De zorg voor waterstaatswerken als dijken, dammen en sluizen berustte aanvankelijk bij de ambachtsbesturen. Later, vanaf het einde van de dertiende eeuw, werden deze bevoegdheden veelal overgedragen aan aparte polderwaterschappen, zogeheten wateringen.

Waterrampen 1
De kust en het binnenland werden permanent bedreigd door stormvloeden en overstromingen. Zij veroorzaakten veel slachtoffers door verdrinking, verzilting van de grond en decimering van de veestapel. Daarnaast richtten ze grote schade aan aan de sluizen, dammen en dijken en sloegen ze stukken kostbare landbouwgrond weg. Bij sommige overstromingen kon de schade relatief snel hersteld worden, bij andere duurde het jaren. Verscheidene overstromingen waren werkelijk catastrofaal en leidden ertoe dat grote delen van West-Zeeuws-Vlaanderen permanent onder water kwamen te staan. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 1334 toen een deel van de kust met het eiland Wulpen verloren ging. Buitengewoon rampzalig was de vloed van 1375. In de wijde omgeving rond Biervliet sneed het zoute water ver en diep het land in. Vele polders bleven voor eeuwen overstroomd. Een oostelijke geul verdiepte en verbreedde zich tot de Braakman. Op 22 januari 1392 werd opnieuw een deel van de Noorzeekust afgeslagen. De eilanden Koezand en Waterdunen verdwenen onder invloed van al dit natuurgeweld grotendeels in de golven.

Waterrampen 2
Ook de beruchte Sint-Elisabethvloed op 19 november 1404, genoemd naar de heilige die op die dag vereerd werd richtte enorme schade aan. Ten westen van Biervliet ontstond zo’n omvangrijke watervlakte dat men hem de Sudsee noemde. Biervliet werd hiermee gereduceerd tot een eiland. In de Vier Ambachten kwamen maar liefst zeventien parochies blank te staan. Bij een storm in 1428 verdronk het stadje IJzendijke.

Iets minder rampzalig waren de Tweede en Derde Elisabethvloed in 1421 en 1424. ‘Minder rampzalig’, maar niettemin zo erg dat ze de inwoners en besturen tot wanhoop moeten hebben gebracht. Vele kleine en middengrote vloeden volgden. De grootste en meest verwoestende daarna was de Eerste Cosmas en Damianusvloed op 27 september 1477.

Kentering in het westen
In West-Zeeuws-Vlaanderen kwam er vanaf 1300/1325 een einde aan de bloei. Door een combinatie van sociale onrust, oorlogen, economische depressie, uitputting van de grond, gronddaling, slecht onderhoud van dijken en dammen, overstromingen en verzanding van de waterwegen ging het geleidelijk steeds slechter. Mensen trokken weg, er was minder geld voor onderhoud, toenemend gevaar voor waterschade enzomeer. Al deze factoren versterkten elkaar in een neergaande spiraal. In vele conflicten tussen het naijverige Brugge en de kleine stadjes koos de graaf bijna altijd de kant van de machtige stad (van wie hij grotendeels afhankelijk was). Ook partijstrijd, onderlinge twisten en grote verdeeldheid hadden grote sociale, economische en culturele negatieve gevolgen.

In de loop van de veertiende eeuw geraakten de stadjes in West-Zeeuws-Vlaanderen in verval, waarvan zij zich niet hebben weten te herstellen. Zij verliepen tot nagenoeg dode plaatsen of vissersdorpen.

Bourgondisch Sluis
Sluis daarentegen was een flonkerende uitzondering. Het was later gesticht dan veel andere plaatsen in het westen, rond 1275. Het lag op een goede plaats aan een bocht in het Zwin en ontwikkelde zich in enkele decennia tot een rijke overslaghaven. Het had nauwe banden met de Noord-Duitse hanze (een koopmansverbond van tientallen steden), al waren de verhoudingen tussen de eigen en Noord-Duitse kooplui niet zelden gespannen. Ook werd het door de Vlaamse graven en de Bourgondische hertogen tussen 1350 en 1450 actief gesteund. Twee grote kastelen op de beide oevers konden het Zwin, de toegangsweg en levensader naar Brugge en Gent, afsluiten. Niet voor niets noemde een Franse koning Sluis in die tijd ‘de poort van Vlaanderen’. En niet voor niets vond juist in de wateren bij Sluis in 1340 de bekendste zeeslag uit de middeleeuwen plaats tussen Frankrijk en Engeland (gesteund door Vlamingen).

Een korte vonk van voorspoed
Sluis rond 1425 is het toonbeeld van een welvarende, kleurrijke Bourgondische stad. In de haven was het een drukte van belang. Er werd veel gebouwd: bijvoorbeeld de Mariakerk en Sint-Janskerk, het Groot en Klein Kasteel, het belfort, stenen (stadspaleizen), poorten en versterkingen. De vierschaar, de stadsrechtbank, had een drukke taak aan het behandelen van de vele rechtszaken.

Het openbare leven werd bepaald door uiterlijk vertoon, machogedrag en bombast. De straat en het plein waren de uitgelezen plaatsen om zichzelf te etaleren, burgers ten opzichte van andere burgers,verenigingen ten opzichte van verenigingen, de stad Sluis ten opzichte van andere Vlaamse steden. Er waren regelmatig religieuze feesten en processies. De gilden presenteerden zichzelf in bonte kledij en optochten. Speellieden zorgden voor opzwepende muziek. Schutters, een soort burgermilitie met handbogen en later haakbussen en kloveniers (geweren), trokken pronkend door de stad als zij gingen oefenen in de buurt van de stadswallen. Op de straten vonden op hoge podia of wagens toneeluitvoeringen en wagenspelen plaats. Elders, vaak binnen, hielden rederijkers poëzie- en muziekwedstrijden. Terechtstellingen waren bijkans publiek vermaak.

Vrede van Cadzand
Twee-drie generaties later was de welvaart alweer voorbij. In de loop van de vijftiende eeuw werd Sluis door een steeds verdergaande verzanding voor grote schepen steeds moeilijker bereikbaar. Dat was het einde van Sluis als internationale handelsstad.

Dezelfde eeuw was een eeuw van oorlogen en opstanden. Opstanden in 1436 van Brugge en van 1452 van Gent sleepten West-Zeeuws-Vlaanderen mee in jaren van ellendig geweld. Beide opstanden werden na veel strijd en doden neergeslagen door de rijkste man van West-Europa, de Bourgondische hertog (tevens graaf van Vlaanderen) Filips de Goede. Op het einde van de eeuw, in 1488, was West-Zeeuws-Vlaanderen wederom het toneel van strijd. Maximiliaan van Oostenrijk, een vorst van het Habsburgse huis, dat de Bourgondische dynastie was opgevolgd moest opnieuw de strijd aanbinden met de oproerige Vlaamse steden die zich in hun rechten aangetast voelden. Onderling waren de steden het ook niet eens, zodat de opstand het karakter aannam van een Vlaamse burgeroorlog. Een tijdje was Sluis het centrum van de burgeroorlog, die voor de zoveelste keer zeer schadelijk was voor het letterlijke en figuurlijke aanzien van de van de stad. In 1492 wisten de partijen tot overeenstemming en een verdrag te komen. Dit verdrag staat bekend als de Vrede van Cadzand naar de plaats waar een belangrijk deel van de onderhandelingen waren gevoerd.

Het profijt van Antwerpen
Terwijl de vaargeul van het Zwin steeds smaller en ondieper werd, werd de Honte juist breder en bevaardbaarder. Al in het midden van de veertiende eeuw had ze de allure van een zeearm. De verdieping en verbreding namen in de periode daarna door de stormvloeden nog toe. In 1468 werd voor het eerste de naam Westerschelde gebruikt.

Grote zeeschepen konden nu betrekkelijke veilig diep het land invaren. Het eindpunt was Antwerpen waar landwegen naar het noorden (naar de Hollandse steden), oosten (Duitse steden) en zuiden (Brabantse steden) begonen. Het investerings-, vestigings- en ondernemersklimaat was in de nieuwe opkomende grootstad vrijer dan in de oudere, strikt gereguleerde handelssteden. Onder invloed daarvan begon het economisch zwaartepunt van Vlaanderen van Brugge en Gent te verschuiven naar Antwerpen (in 1477 telde de stad al 100.00 inwoners). West-Zeeuws-Vlaanderen werd hierdoor nog onaantrekkelijker voor economische activiteiten.

Veel West-Zeeuws-Vlamingen
De steden bleven gestaag groeien. Er zullen weinig streken in de Nederlanden geweest zijn die zo dicht bevolkt waren. Van de grootste stad, Aardenburg, kunnen we de omvang zelfs redelijk betrouwbaar schatten. Het telde rond 1300 ongeveer 5000 inwoners. Ter vergelijking: dat was slechts 1000 inwoners minder dan de grootste stad in de noordelijke Nederlanden in dat jaar, Utrecht. Ook Oostburg, IJzendijke en Biervliet waren forse steden. De meeste inwoners zullen daarentegen in de vele tientallen dorpen, gehuchten gewoond hebben. Enkele daarvan waren Cadzand, Groede en Waterlandkerkje. Een belangrijk deel van de West-Zeeuws-Vlamingen woonde in verspreid liggende boerderijen, hofsteden en religieuze en wereldlijke gebouwen.

Stadsleven van hyperrijk tot straatarm
Rond de steden werden de eerste houten molens gebouwd. Buiten de stadsmuren lagen opvanghuizen voor lijders van besmettelijke ziekten, de zogenaamde leprozerieën. In de steden werden openbare gebouwen opgericht, bijvoorbeeld lakenhallen, stadhuizen en rechtsgebouwen. Kapellen waren meestal religieuze stichtingen. Rijke bestuurders en kooplui (vaak een synoniem) lieten grote stenen huizen optrekken, zogeheten ‘stenen’. Daar leefden ze het luxe leven van stadsnotabelen en ontvingen ze belangrijke gasten. Vreemdelingen verbleven in herbergen: de rijke in luxe-‘ostels’, de minder rijke in eenvoudige logementen. De ambachtslui hadden in gewone tijden een redelijk bestaan. Maar een even groot deel van de stadsbevolking leefde op de rand van het bestaansminimum. Bedelaars waren een normaal verschijnsel. Er was maar weinig voor nodig (bijvoorbeeld belastingverhoging of prijsstijgingen) om dat stadsproletariaat in opstand te krijgen. Pas als ook de ambachtslui het moeilijk kregen en zich verbonden toonden met het ongenoegen van de armsten werd het voor de stadsbestuurders echt gevaarlijk.

Schrijven en lezen
Niet alleen de economie bloeide, maar ook de cultuur. De steden, kastelen en kloosters vormden centra van het schrijfactiviteiten. De vroegst bewaard gebleven geschriften (of afschriften) met referenties aan plaatsen in Zeeuws-Vlaanderen dateren uit de vroege achtste eeuw. Deze hebben betrekking op locaties in de buurt van Aardenburg. Het oudst in Zeeuws-Vlaanderen bewaard gebleven document komt eveneens uit Aardenburg en dateert van 1201. Het is een brief van graaf Boudewijn XI aan de inwoners van de stad.

Aanvankelijk werd er uitsluitend in het Latijn geschreven, maar in de loop van de dertiende eeuw gebruikte men in teksten steeds meer het Frans en het Nederlands. De oudste bewaard gebleven Nederlandse tekst uit West-Zeeuws-Vlaanderen is van 20 februari 1273 en is van het stadsbestuur van Aardenburg, Het betreft een schenking van Lambracht Martins zoon en zijn vrouw Margriete aan Everiarde, meestersse van den Wijngaard te Brugge.

Het is opvallend hoe snel in die eeuw zowel het aantal ambtelijke teksten als het Nederlands als ambtelijke schrijftaal toenam. Blijkbaar was het nodig veel op te schrijven en afspraken, overeenkomsten, eigendomsoverdrachten, financiële overzichten en nog veel meer schriftelijk vast te leggen. En bovendien vast te leggen in een door iedereen begrijpelijke taal.
Overigens werd er niet alleen geschreven door ambtenaren, maar ook door kooplui, bankiers, notarissen en geestelijken. Dezen hadden niet alleen de taak teksten te schrijven, maar ook, wanneer de noodzaak zich daartoe voordeed, voor te lezen.

Afspraken
De snelle West-Zeeuws-Vlaamse schriftontwikkeling bevestigt de dynamiek in de samenleving van toen. Het wijst bovendien op een groeiend aantal mensen dat kon lezen en schrijven. En er blijkt een groeiende noodzaak uit activiteiten schriftelijk te formaliseren. Een belangrijk documenttype in dit verband zijn oorkonden en keuren, waarin overeenkomsten over eigendommen en rechten werden vastgelegd. Voorbeelden zijn gildekeuren en stadskeuren, waarin de rechten van zijn bewoners en vaklui vastgelegd. Rechtsteksten van een aantal middeleeuwse West-Zeeuws-Vlaamse steden zijn bewaard gebleven. Vooral die van Aardenburg uit de dertiende en veertiende eeuw is vanwege zijn gedetailleerdheid van belang. Temeer omdat heel veel andere documenten sindsdien verloren zijn gegaan.

Literaire schrijvers
De meeste teksten werden geschreven door ambtelijke schrijvers. Daarnaast waren er ook literaire auteurs. We kennen onder andere de namen van Willem Utenhove en Gerard van Biervliet. De laatste gaf ook onderwijs aan een van de religieuze instellingen in de stad. Van Jan Utenhove, evenals Willem een Aadenburger, is bekend dat hij studeerde aan de universiteit van Parijs, er doctor in de theologie werd en auteur was van religieuze geschriften.